Σένμπεργκ, Άρνολντ

(Schonberg). Αυστριακός συνθέτης και θεωρητικός εβραϊκής καταγωγής (Βιέννη 1874 - Λος Άντζελες 1951). Σπούδασε βιολί και βιολοντσέλο και στη σύνθεση επωφελήθηκε (στην ουσία ο Σ. ήταν αυτοδίδακτος) από τη διδασκαλία του Αλεξάντερ φον Ζεμλίνσκι, σημαντικού Βιεννέζου μουσικού, που αργότερα έγινε κουνιάδος του. Το 1901 πήγε στο Βερολίνο όπου εργάστηκε ως διευθυντής ενός πρωτοποριακού καμπαρέ και ως δάσκαλος, αλλά το 1903 ξαναγύρισε στη Βιέννη. Εκεί, με την εκτίμηση πρώτα και έπειτα με τη φιλία που του έδειξε ο Γκούσταφ Μάλερ, άρχισε να επιβάλλεται ως συνθέτης τραγουδιών (Lieder), του σεξτέτου Κατάφωτη νύχτα, που είχε συνθέσει από το 1899, του Κουαρτέτου, έργο 7 (του 1905) και της Συμφωνίας δωματίου έργο 9, για 15 όργανα (του 1906). Στο χώρο της με-ταβαγκνερικής και στραουσικής παράδοσης, ο Σ. επισφράγισε την πρώτη περίοδο της παραγωγής του με το μεγάλο ορατόριο Gurrelieder, που άρχισε το 1901 και εκτελέστηκε στη Βιέννη το 1913, καθώς και με το Κουαρτέτο έργο 10 (1907). Την ίδια περίοδο ο Σ. απομακρύνθηκε από το καθιερωμένο αρμονικό σύστημα και παρουσίασε τους νέους αισθητικούς του προσανατολισμούς στο θεωρητικό έργο του Εγχειρίδιο Αρμονίας (1911), που μαζί με τα κριτικά και αυτοβιογραφικά άρθρα του τού τόμου Ύφος και Ιδέα (1950) αποτελούν το διδακτικό «πιστεύω» του Σ. Έχοντας ανάμεσα στους καλύτερους μαθητές του μουσικούς όπως οι Άλμπαν Μπεργκ και Άντον Βέμπερν, δημιούργησε μαζί τους τη λεγόμενη «βιεννέζικη σχολή» που ήταν η μουσική προέκταση της καλλιτεχνικής ανανέωσης που είχε προκαλέσει στην Ευρώπη ο εξπρεσιονισμός. Το σημαντικότερο ντοκουμέντο της νέας καλλιτεχνικής και ηθικής κατεύθυνσης του Σ. πρέπει να θεωρηθεί Ο φεγγαρίσιος πιερότος έργο 21, για φωνητική απαγγελία και όργανα (1912), που πλαισιώνεται από τα μονόπρακτα μελοδράματα Αναμονή του 1909 (παίχτηκε το 1924) και Το ευτυχισμένο χέρι του 1913 (παίχτηκε το 1925). Ως τα πρώτα ωστόσο ολοκληρωμένα δείγματα του συστήματος (δωδεκαφωνία), με το οποίο ο Σ. είχε στο μεταξύ αντικαταστήσει το καθιερωμένο τονικό σύστημα, θεωρούνται το Κουιντέτο για πνευστά (του 1924) έργο 26 και τα Κουιντέτα για έγχορδα έργο 30 (του 1926) και έργο 37 του (1936). Ειλικρινής εχθρός του ναζισμού και του αντισημιτισμού, ο Σ. αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί πρώτα στο Παρίσι κι έπειτα στις ΗΠΑ, όπου το 1940 πήρε την αμερικανική υπηκοότητα. Εκεί ανάπτυξε μεγάλη διδακτική δραστηριότητα στη Βοστώνη, στη Νέα Υόρκη και στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Στην τελευταία περίοδο της συνθετικής εργασίας του, που είναι επηρεασμένη από τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα της εποχής του, ανήκουν η Ωδή στο Ναπολέοντα (1942), για φωνητική απαγγελία, πιάνο και έγχορδα, Ένας από κείνους που επιζήσανε στη Βαρσοβία (1947) για φωνητική απαγγελία, αντρική χορωδία και ορχήστρα, καθώς και το μελόδραμα Μωυσής και Ααρών (Moses und Aron), που είχε αρχίσει το 1932 και το άφησε ημιτελές (για να παρασταθεί αργότερα, το 1957). Στην αντίθεση μεταξύ του Μωυσή, που έχει φωτιστεί από τη θεία σοφία, αλλά δεν έχει τη δυνατότητα να μεταδώσει άμεσα το μήνυμά του, και του αδελφού του Ααρών, που είναι προικισμένος με εξαιρετική ευγλωττία, αλλά είναι ανίκανος να βρει μέσα του τη ζωοποιά δύναμη της σκέψης, ο Σ. εκφράζει το προσωπικό του δράμα και το δράμα όλης της νέας μουσικής προσπάθειας της εποχής του, να συμβιβάσει τις απαιτήσεις μιας τεχνικής επιστήμης με την απαίτηση μιας αμεσότερης έκφρασης. Η αυστηρή αλλά και βασανισμένη μορφή του Σ. ως αναζητητή μιας νέας μουσικής γλώσσας ενέπνευσε στον Τόμας Μαν το Δόκτορα Φάουστ που έχει ως θέμα την απελπισμένη ανανεωτική ανησυχία που διαπνέει την ανθρώπινη και καλλιτεχνική ζωή ενός φανταστικού σύγχρονου συνθέτη. Μαθητής του Σ., και μάλιστα ιδιαίτερα εκτιμώμενος από το διάσημο δάσκαλο του, υπήρξε και ο Νίκος Σκαλκώτας*. Σκηνή από την θεατρική παράσταση του μελοδράματος «Μωυσής και Ααρών» του Άρνολντ Σένμπεργκ (φωτ. ΑΠΕ). Ο Άρνολντ Σένμπεργκ (σε πίνακα του Κοκόσκα), δημιουργός του δωδεκάφθογγου συστήματος, επήρεασε αποφαστικά τη σύγχρονη μουσική σκέψη.